آیه 12 سوره زخرف

وَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْكَبُونَ «12»

وَ الَّذِي خَلَقَ‌: و ديگر خداى به حق آن ذاتى است كه بيافريد، الْأَزْواجَ كُلَّها: اصناف مخلوقات را تمام آن از حيوانات و نباتات و جمادات.

بيان:

ازواج در حيوانات عبارت از ذكور و اناث، و در نباتات و جمادات انواع متقابله است چون ترش و شيرين و تلخ و شور و تر و خشك و غير آن، و مثل آسمان و زمين و شمس و قمر و بهشت و جهنم و غير آن. وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ‌: و قرار داد براى شما از كشتيها، وَ الْأَنْعامِ ما تَرْكَبُونَ‌: و از چهار پايان آنچه سوار شويد بدان در بحر و بر.

وَ الَّذِي نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ تُخْرَجُونَ «11» وَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْكَبُونَ «12» لِتَسْتَوُوا عَلى‌ ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ «13» وَ إِنَّا إِلى‌ رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ «14» وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً إِنَّ الْإِنْسانَ لَكَفُورٌ مُبِينٌ «15»

ترجمه‌

و آنكه فرو فرستاد از آسمان آبى باندازه پس زنده گردانديم بآن زمين بلد مرده را اينچنين بيرون آورده ميشويد

و آنكه آفريد اصناف و انواع مخلوقات را تمامى و قرار داد براى شما از كشتى‌ها و چهارپايان آنچه سوار ميشويد

تا قرار گيريد بر پشتهاى آن پس ياد كنيد نعمت پروردگارتان را چون قرار گيريد بر آن و بگوئيد منزّه است آنكه رام گردانيد براى ما اين را و نبوديم ما مر آن را قادران بر سوارى‌

و همانا ما بسوى پروردگارمان هر آينه بازگشت كنندگانيم‌

و قرار دادند براى او از بندگانش پاره‌ئى را همانا آدمى هر آينه ناسپاس آشكارى است.

تفسير

خداوند متعال آن ذات كثير البركاتى است كه نازل ميفرمايد از آسمان باران رحمت خود را بر بندگان بقدر حاجت ايشان پس زنده ميفرمايد بآن آب زمينهاى مرده بائر بلاد را بهمين نحو وقتى كه ميخواهد قيامت برپا شود بارانيكه موجب زنده شدن مردگان است مى‌آيد و مردم از قبرها بيرون ميآيند مانند گياهان از خاك بتفصيلى كه تاكنون مكرّر ذكر شده است و آن خداوندى است كه خلق فرموده است اصناف حيوان و انواع نبات و اقسام جماد و ازواج آنها را از پرنده و چرنده و درنده و خزنده و بحرى و برّى و اهلى و وحشى از نر و ماده و گل و گياه و اشجار و اثمار و سائر اشياء خوب و بد و شيرين و تلخ و نافع و مضرّ كه هر يك با نقطه مقابل خود جفت است و بنابر اين محتمل است ازواج بمعناى اصناف و انواع باشد و محتمل است بمعناى جفتها و قرار داد براى استفاده بندگان خود از جنس كشتيها و چهارپايان آنچه را كه سوار ميشوند بر آن در دريا و در صحرا مانند شتر تا مستوى و مستقيم و قرار گيرند بر پشتهاى آنها پس ياد نمايند نعمت و رحمت پروردگار خودشان را كه شامل حال آنها شده در موقع سوارى و بگويند براى اداء شكر اين نعمت منزّه است آن خدائى كه مسخّر نمود براى ما اين مركوب را و اگر خواست او نبود ما طاقت و قدرت و تمكّن از سوارى آنرا نداشتيم چون باد باختيار ما نبود كه هر جا بخواهيم‌

جلد 4 صفحه 596

كشتى را ببرد و شتر با اين بزرگى و قوّت ذليل و اسير ما و اطفال ما نميگشت و رام نميشد كه باين سهولت بما سوارى دهد و روزى هم بيايد كه ما در تابوت گذارده شده باشيم و بسوى پروردگارمان رهسپار شويم در كافى از امام رضا عليه السّلام نقل نموده كه در موقع سوارى بگو الحمد للّه الّذى سخّر لنا هذا و ما كنّا له مقرنين و از پدر بزرگوار او نقل نموده كه در سفر خشكى اين آيه را از سبحان الّذى تا آخر بخوان خداوند تو را از افتادن از شتر و چهارپا و آزار آن حفظ خواهد فرمود و ظاهرا و الّذى نزّل عطف است بر آيه سابقه كه بعد از نقل قول كفّار خداوند ابتدا بسخن فرموده بود و از اينجا باز روى سخن معطوف به آنها شده ميفرمايد با آنكه اقرار نمودند كفّار بآنكه خداوند خالق آسمانها و زمين است قرار دادند براى او از بندگانش پاره‌ئى را فرزند مانند يهود و نصارى كه عزيز و مسيح را پسر خدا قرار دادند و مشركين مكّه ملائكه را دختران خدا خواندند ولى چون روى سخن با مشركين بوده قمّى ره و مفسّرين فقط دختران خدا خواندن آنها ملائكه را ذكر نموده‌اند و آيه بعد مؤيّد آنست و بعضى گفته‌اند جزء در لغت بمعناى دختر آمده و اينجا آن مراد است و بعضى جزء را بمعناى نصيب دانسته‌اند و گفته‌اند مراد آنستكه قرار دادند براى خدا از مال بندگانش نصيبى را با آنكه تمام بندگان و اموال آنها مخلوق و مملوك حقيقى حقّند و خداوند منزّه از جسم و لوازم آنست كه توالد و تناسل باشد و بعضى گفته‌اند اطلاق جزء بر ولد بملاحظه آنستكه آن پاره‌ئى از والد است و بنظر حقير جزء در معناى خود استعمال شده ولى مراد از جعل قرار دادن ولد است در هر حال اينها همه كفران نعمت خدا است كه بنده او را نشناسد و از امورى كه لايق مقام او نيست او را تنزيه ننمايد و واضح و آشكار براى خداوند شريك و اولاد قرار دهد لذا خداوند فرموده نوع بشر طبعا كفران نعمت خدا را مينمايد و از اظهار آن استنكاف ندارد.

جلد 4 صفحه 597

وَ الَّذِي‌ خَلَق‌َ الأَزواج‌َ كُلَّها وَ جَعَل‌َ لَكُم‌ مِن‌َ الفُلك‌ِ وَ الأَنعام‌ِ ما تَركَبُون‌َ «12»

و خداوند ‌آن‌ خدايي‌ ‌است‌ ‌که‌ خلق‌ فرمود ‌از‌ جميع‌ اصناف‌ و انواع‌ حيوانات‌ زوج‌ نر و ماده‌ و جعل‌ فرمود ‌براي‌ ‌شما‌ كشتي‌ها و آنچه‌ ‌که‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ سوار شويد.

وَ الَّذِي‌ خَلَق‌َ الأَزواج‌َ كُلَّها زوج‌ زوج‌ ‌کل‌ ‌آن‌ ازواج‌ ‌را‌ چه‌ جن‌ و انس‌ و طيور و بهائم‌ و حشرات‌ و جراثيم‌ و حيوانات‌ دريايي‌ باشند ‌که‌ حكماء جديد گفتند ‌که‌ بتوسط تلسكوپ‌ها كشف‌ كردند ‌که‌ حيوانات‌ ريز ‌در‌ نطفه‌ خداوند خلق‌ فرموده‌ ‌در‌ نطفه‌ مرد ذكور هستند و ‌در‌ نطفه زن‌ اناث‌ و ‌اينکه‌ دو نطفه‌ موقعي‌ ‌که‌ ‌در‌ رحم‌ مخلوط يكديگر مي‌شوند ‌اينکه‌ حيوانات‌ ريز يكديگر ‌را‌ مي‌خورند ‌تا‌ باقي‌ بماند يك‌ ‌ يا ‌ دو و ‌ يا ‌ زيادتر مثل‌ بعض‌ حيوانات‌ كلاب‌ و هرة و امثال‌ ‌آنها‌ بسا ‌تا‌ هفت‌ ‌ يا ‌ زياده‌ ‌اگر‌ ‌آن‌ باقي‌ مانده‌ ‌از‌ نطفه‌ مرد ‌است‌ ذكر بدنيا مي‌آيد و ‌اگر‌ ‌از‌ زن‌ ‌است‌ انثي‌ و ‌اگر‌ ‌از‌ ‌هر‌ دو ذكر و انثي‌.

وَ جَعَل‌َ لَكُم‌ مِن‌َ الفُلك‌ِ وَ الأَنعام‌ِ فلك‌ ‌براي‌ سير ‌در‌ دريا و انعام‌ مثل‌ حمار و بغول‌ و فرس‌ و جمال‌ و امثال‌ ‌آنها‌ ‌براي‌ سير ‌در‌ زمين‌.

ما تَركَبُون‌َ ‌که‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ سوار شويد و ‌خود‌ ‌را‌ ‌به‌ مقصد برسانيد.

]

(آیه 12)- در چهارمین مرحله بعد از ذکر نزول باران و حیات گیاهان به آفرینش انواع حیوانات اشاره کرده، می‌گوید: «همان کسی که همه زوجها را آفرید» (وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها).

تعبیر به «ازواج» (زوجها) کنایه از انواع حیوانات است، به قرینه گیاهان که در آیات قبل آمد.

و می‌دانیم قانون زوجیت، قانون حیات در همه جانداران می‌باشد و افراد نادر و استثنایی مانع از کلیت قانون نیست.

در پنجمین مرحله که آخرین نعمت را در این سلسله بیان می‌کند سخن از مرکبهایی است که خداوند برای پیمودن راههای دریایی و خشکی در اختیار بشر گذارده، می‌فرماید: «و برای شما از کشتیها و چهار پایان مرکبهایی قرار داد که بر آن سوار می‌شوید» (وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ).

این یکی از مواهب و اکرامهای خداوند نسبت به نوع بشر است که در انواع

ج4، ص362

دیگر از موجودات زنده دیده نمی‌شود.